İzmir – Zamanı Okuyan Yapılar

Muvakkithaneler:
Osmanlı’dan İzmir ve Tire’ye uzanan zaman odaları

Muvakkithaneler, güneşin ve gökyüzünün hareketine bakarak saati hassas biçimde hesaplayan küçük zaman odalarıydı. Bu sayfada özellikle Hisarönü Cami, Şadırvanaltı Cami ve Tire Yavukluoğlu (Yoğurtluoğlu) Cami çevresindeki muvakkithanelere odaklanıyoruz.

Dönem: Osmanlı – Erken Cumhuriyet • Yer: Konak – Kemeraltı – Tire • Temalar: Zaman ölçümü, mimari, şehir tarihi

Muvakkithane nedir? Örnekleri gör

Site bir okul projesi için hazırlanmıştır. Metinler, tarihî ve ansiklopedik kaynaklardan özetlenmiştir.

Muvakkithane nedir?

Osmanlı şehirlerinde camilere bitişik olarak yapılan, vakit hesabı ve saat ayarı yapılan küçük zaman odaları.

Tanım ve işlev

Muvakkithane, kelime olarak “vakti tayin eden yer” anlamına gelir. Özellikle büyük cami ve külliyelerde, avluya bitişik bir–iki odalı küçük yapılar hâlinde inşa edilirdi. Burada çalışan uzman kişiye muvakkit denirdi.

Muvakkit; güneşin gökyüzündeki konumuna, gölge boyuna ve hesap cetvellerine bakarak namaz vakitlerini belirler, caminin müezzinlerine bildirirdi. Bazı yerlerde mekanik saatlerin ayarı, takvim düzenlemeleri ve halka saat tamiri gibi işler de bu odalarda yapılırdı.

          Kısaca muvakkithaneler, dönemin hem
          ibadet hayatı hem de günlük yaşamı
          için kullanılan küçük birer “zaman laboratuvarı”ydı.
        

Kısa kronoloji

Erken dönem

Namaz vakitlerini hesaplayan kişiler vardır, fakat “muvakkithane” adı henüz yaygın değildir.

Osmanlı klasik dönemi

Büyük cami ve külliyelere bitişik küçük odalar hâlinde muvakkithaneler kurumsallaşır.

19. yüzyıl

Mekanik saatler ve saat kuleleri yaygınlaşır; muvakkithaneler hem vakit hem saat ayarı için merkez hâline gelir.

20. yüzyıl ve sonrası

Radyo, telefon, elektronik saat ve internetle birlikte birçok muvakkithane işlevini kaybeder; bazıları kütüphane veya depo olur.

İzmir ve Tire’de muvakkithaneler

Hisarönü, Şadırvanaltı ve Tire Yavukluoğlu yapılarındaki muvakkithane birimleri üzerinden bölgede zaman kültürüne bakış.

Hisarönü Muvakkithanesi

Konak – Kemeraltı / İzmir

Hisarönü Muvakkithanesi, Kemeraltı çarşısının içindeki Hisarönü Cami avlusuna bitişik küçük bir odada yer alır. Bu mekânda görev yapan muvakkit, güneş ve gölge hesaplarına dayalı olarak namaz vakitlerini ve saati belirlerdi.

Çevredeki yoğun ticaret hayatı nedeniyle burada yapılan vakit ve saat hesapları, hem cami cemaati hem de çarşı esnafı için günlük yaşamın temel zaman referansı hâline gelmiştir.

Şadırvanaltı Muvakkithanesi

Kemeraltı Çarşısı / İzmir

Şadırvanaltı’ndaki muvakkithane, üst katta kütüphane ile birlikte düzenlenmiş bir zaman odasıdır. Alt katta dükkânlar, ortada şadırvan, üstte ise hem kitapların hem de vakit hesaplarının bulunduğu bu bölüm yer alır.

Böylece Şadırvanaltı Muvakkithanesi, Kemeraltı çarşısının kalbinde namaz vakitlerinin bildirildiği ve zaman ile bilginin takip edildiği bir merkez işlevi görmüştür.

Yavukluoğlu (Yoğurtluoğlu) Muvakkithanesi

Tire / İzmir

Tire’deki Yavukluoğlu Külliyesi’nde yer alan muvakkithane, cami ve medrese odalarıyla birlikte küçük bir ilim ve gözlem merkezi oluşturur. Yanında bulunduğu belirtilen rasathane bölümü, burada gökyüzü hareketlerinin daha ayrıntılı takip edildiğini gösterir.

Doğu bitişiğinde yer alan Yavukluoğlu Muvakkithanesi, bölgede vakit hesabı geleneğinin yalnızca büyük şehirlerde değil, çevre yerleşimlerde de sürdüğünü ortaya koyar.

Fotoğraf Galerisi

Araştırmalarımız sırasında çekilmiş bazı fotoğraflar.

Hazırlayanlar

Bu web sayfası, TÜBİTAK projesi kapsamında hazırlanmıştır.

Öğrenci

Utku Çetin

Kaynakça

Araştırma sırasında kullanılan yazılı kaynaklar ve çevrimiçi materyaller:

Kaynaklar

• Aktepe, M. (2003). İzmir Yazıları: Camiler, Hanlar, Medreseler, Sebiller (F. Yılmaz, Haz.). İstanbul: İBB Kültür Yayını.

• Aktepe, M. M. (1974). Osmanlı devri İzmir cami ve mescidleri hakkında ön bilgi. İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 4–5, ss. 90–193.

• Beyru, R. (2000). 19. Yüzyılda İzmir’de Yaşam. İstanbul: Literatür Yayıncılık.

• Dönmez, M. T. (2012). Osmanlı dönemi vakıf eserlerinin onarım süreçlerinin irdelenmesi: İzmir – Kemeraltı camileri örneği. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi.

• Sayılı, A. (1937). Tire’de kısa bir araştırma. Belleten, Sayı 47.

• Tomar, Z. (2011). Anadolu muvakkithaneleri. (Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Tarihi Anabilim Dalı.

• Ünver, S. (1975). Osmanlı Türkleri ilim tarihinde muvakkithaneler. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Cilt V, ss. 217–271.

• Rahmi Koç Müzesi. “Usturlab” (Bilimsel Aletler Koleksiyonu). Erişim adresi: https://rmk-museum.org.tr/istanbul/koleksiyon/bilimsel-aletler/usturlab